ياد داشت هاي يزدفردا -مقالات وارده يزدفردا

به بهانه 25شهريورماه سالروز وقوع زلزله ويرانگر طبس

نويسنده: سعيد دشتي زاد / كارشناس زمين شناسي

روز واقعه
حدود ساعت 7 و 36 دقیقه بعدازظهر 25شهريورماه57 (ساعت 15 و 35 دقیقه و 56 ثانیه به وقت گرینویچ) (روز 16 سپتامبر 1978) جنوب استان خراسان به وسیله‌ی یکی از بزرگترین زلزله های قرن اخیر ایران به لرزه درآمد و شهرزیبا و تاریخی طبس با سابقه‌ی بیش از 1000 سال قدمت به کلی ویران و 30 آبادی خراب و به 100 آبادی دیگر خسارت وارد شد. خسارتهای عمده‌ی این زلزله در شعاع 30 کیلومتری طبس بود و در تهران به فاصله‌ی مستقیم 540 کیلومتر و در مشهد به فاصله‌ی مستقیم 380 کیلومتر احساس شد. تلفات آن علی رغم جو هیجان زده‌ی آن زمان رقمی حدود 20هزار کشته را نشان می داد ولی آمار رسمی در مهر 57 از طرف مرکز آمار ایران 6363 نفر اعلام شد که 3662 نفر در طبس و 2701 نفر در آبادیهای اطراف آن بود.
و امّا بعد .........
سرزمين ايران در محل برخورد دو صفحه عربستان (كه در حال حركت به سمت شمال است) و صفحه اوراسيا ( كه در حال حركت به سمت جنوب است ) ، بر روي كمربند زلزله خيزي موسوم به آلپ ـ هيماليا قرار گرفته كه از شرق پرتغال تا اقيانوس آرام امتداد يافته است و آمارها نشان مي دهد كه بيش از 95 در صد از زلزله هاي جهان در اين ناحيه خطي اتفاق مي افتد .
به جرأت مي توان ادعا كرد كه تمام فلات ايران لرزه خيز است. زلزله هاي گذشته وثبت زلزله هاي قرن حاضر توسط دستگاههاي لزره نگار دلالت بر اين دارند كه اين سرزمين از پتانسيل لرزه خيزي بالايي برخوردار است.
استان يزد كه در قسمت مياني بلوك ايران مركزي و حاشيه كوير مركزي قرار دارد در معرض وقوع زمين لزره هايي ناشي از گسيختگي هاي درون صفحه اي است كه با مطالعه عكسهاي ماهواره اي و نقشه هاي مغناطيس هوايي ، زمين ساختي ، زمين شناسي و . . . . به حدوددهها گسل كواترنر و فعال در محدوده استان يزد پي مي بريم . گسلهاي بزرگ و لرزه اي بهاباد و كوهبنان در شرق ، گسل بزرگ دهشير در غرب استان وچندين گسل كوچك و بزرگ فعال ديگر در محدوده استان بيانگر سابقه فعاليت و اثر تخريبي آن در زمين لزره هاي گذشته و احتمالي آينده است.

پيشينه تاريخي زمين لرزه ها در استان يزد
به منظور اطلاع از پيشينه تاريخي زلزله در استان يزد مي توان با استناد به گزارشات پايگاههاي لرزه شناسي ، رويدادهاي زلزله تا شعاع 250 كيلومتري از مركز استان را از سال 1344 ميلادي تا 1997 ميلادي بيش از 99 مورد بر شمرد كه به عنوان مثال برخي از زلزله هاي مهمي كه در سده بيستم ميلادي در اين منطقه اتفاق افتاده است عبارتند از :
1- زمين لرزه 18 آوريل 1911 راور ( كرمان )
2- زمين لرزه 23 سپتامبر 1923 لاله زار ( كرمان )
3- زمين لرزه 28 نوامبر 1933 بهاباد
4- زمين لرزه 1948 ميلادي گلباف
5- زمين لرزه 30 ژوئن 1970 دهشير
6- زمين لرزه 2 نوامبر1973 يزد ـاردكان
7- زمين لرزه 15 نوامبر 1975 يزد
8- زمين لرزه 15 نوامبر 1976 يزد
9- زمين لرزه 31 دسامبر 1976 يزد
10- زمين لرزه 19 دسامبر 1977 باب شنگل
11- زمين لرزه 11 ژوئن و 28 ژولاي 1981 گلباف
12-زمين لرزه 28 ژوئيه 1981 سيرچ

مناطق لرزه خيز و گسلهاي استان يزد
از آنجا كه متخصصين در مطالعه و بررسي لرزه خيزي يك ناحيه ، مناطق اطراف گسلها را به دليل شكنندگي پوسته زمين و انباشت انرژي در آن مناطق ، بطور نسبي زلزله خيزترين نقاط محسوب ميكنند ، مطالعه و بررسي گسلها در استان يزد مي تواند گام مؤثري در شناخت بهتر منطقه با توجه به لرزه خيزي و تشخيص مناطق خطر باشد .
بيش از 80 گسل مهم در ايران شناسايي شده اند كه در حدود 35 مورد از آنها همراه با پيشينه لرزه خيزي هستند . بررسي هاي زمين شناسي سطح الارضي نشانگر آن است كه شهر يزد بر روي گسل جندان خطرناكي واقع نشده است . گرچه وجود گسلهاي كوچكتر و كم خطرتري در اين ناحيه محرز گرديده است واز سوي ديگر چندين گسل مهم نيز در محدوده استان يزد وجود دارد كه از آن جمله مي توان گسلهاي دهشير ، بافت ، پشت بادام ، كلمرد و بخش شمالي ناي بند را نام برد.
اسامي و مشخصات اجمالي گسلهاي مهم استان به شرح زير است:
گسل دهشير ـ بافت : اين گسل در غرب استان يزد قرار دارد و گسلي است با راستاي شمال غرب ـ جنوب شرق ، شيب نزديك به قائم و از نوع امتداد لغز راستگرد است ، طول گسل حدود 350 كيلومتر است كه از جنوب غربي نائين شروع شده ، از دهشير مي گذرد و تاشهر بافت ادامه مي يابد . گسل دهشير گسلي است كواترنر ، جوان و لرزه زا ولي به سبب قرار گفتن آن در پهنه كوير هيچ گونه داده لرزه خيزي از آن موجود نيست و به دليل فاصله نسبتا زياد مركز استان از آن خطر جدي از ناحيه اين گسل وجود ندارد .
گسل پشت بادام: اين گسل همراه با گسل چاپدوني از قديمي ترين گسلهاي ايران است . داراي راستاي شمالي ـ جنوبي با كمي انحنا به سمت غرب و از نوع امتدادي راستگرد است اين گسل از فاصله 30 كيلومتري غرب شهر بافق عبور كرده و تا شهر انار در جنوب امتداد يافته است .
گسل كلمرد: اين گسل در قسمت شرق استان يزد و در مشرق گسل پشت بادام قرار دارد امتداد آن تقريبا شمال جنوبي است . در قسمت شمال شرق از نزديكي شهر كاشمر شروع شده و باكمي انحنا به سمت غرب ، از نزديكي شهر بهاباد يزد گذشته و با روند جنوب شرق به طرف كرمان ادامه مي يابد . اين گسل از نوع فعال است .
بخش شمالي گسل ناي بند: گسل ناي بند به طول تقريبي 600 كيلومتر از ناحيه بشرويه شروع شده از شهر طبس عبور كرده و با راستاي شمالي جنوبي تا شهر بم ادامه دارد . زلزله 25 شهريور 1357 طبس در اثر حركات طبقات زمين در بخش شمالي اين گسل و زلزله ويرانگر اخير بم در اثر فعاليت مجدد در امتداد بخش جنوبي اين گسل رخ داده است .
بررسي گسلهاي پنهان در محدوده شهر يزد نيز از موضوعات مهمي است كه مطالعه وبررسي مشخصات دقيق آن مجال ديگري را مي طلبد.

پيش بيني زمين لرزه ها
آنچه گفته شد تنها بخشي از يافته هاي لرزه نگاري در زمين شناسي استان يزد است كه آگاهي از آن مي تواند راهمناي مناسبي در راستاي شناخت بهتر و دقيق تر مناطق لرزه خيز استان محسوب شود . اما نكته اي كه همواره براي لرزه شناسان ، هدفي فريبنده و دست نايافتني بوده است . امكان پيش بيني و كنترل زمين لرزه است.
برخي از محققين ، وقوع زمين لرزه را به لكه هاي خورشيدي ، جزر و مد ، موقعيت اجرام فضايي و پديده هايي نظير آن مربوط مي دانند اما آنچه در اين خصوص قابل بررسي و مطالعه است اثرات كوتاه مدت و بلند مدت بسيار متفاوتي است كه قبل از وقوع زمين لرزه ها مشاهده شده است . اين پيش درآمدها شامل حركات پوسته اي ، تغييرات غير منتظره در شيب سطح زمين ، تغيير كردن فشار مايع و ميدان هاي الكتريكي و مغناطيسي و همچنين وقوع زلزله هاي كوچك محلي است .
تاكنون تقريبا تمام تلاشهايي كه به منظور پيش بيش بيني زمان و مكان دقيق زلزله ها در كشورهايي نظير آمريكا، روسيه ، ژاپن و . . . صورت گرفته است، با عدم توفيق روبروبوده اند اما بر اساس مطالعات انجام شده، آنچه مسلم است زلزله هاي ويرانگر عموما در محل گسلهاي فعال اتفاق مي افتد بنابر اين با نقشه برداري و بررسي دقيق اين گسلها و همچنين با استفاده از روش تحليل تاريخ وقوع زلزله ها و دوره هاي بازگشت مي توان محل هاي آسيب پذير بعدي را تخمين زد. بدين منظور مي توان با استقرار دستگاههاي لرزه سنج به تعداد كافي در محل هاي مناسب، از طريق ثبت دقيق پيش لرزه ها تا حدودي زلزله ها را پيش بيني كرد .
اما نكته ديگري كه بسياري از مردم و حتي عده اي از دانشمندان بدان معتقدند و در برخي از متون كهن نيز بدان اشاره شد ه است، توانايي برخي از حيوانات در تشخيص زود هنگام زلزله است كه با رفتار بسيار عجيب خود ، زلزله اي قريب الوقوع را خبر مي دهند ، دليل اين امر را شايد بتوان در چگونگي ادراكات اين حيوانات نسبت به وقوع تغييرات جزئي در پوسته زمين جستجو كرد.

كنترل پذيري زمين لرزه ها
در سال 1966 ميلادي هنگامي كه در كلرادوي آمريكا، مايعات خروجي يك كارخانه با فشار زياد به درون چاه عميقي تزريق شد ، رابطه قابل توجهي بين دبي نسبي تزريق اين مايعات و تكرار وقوع زلزله ها در مجاورت آن ناحيه مشاهده گرديد . اين موضوع باعث شد تا در آن زمان اينگونه نتيجه گيري شود كه فشار اعمال شده توسط مايعات ترزيقي موجب آزاد شدن تدريجي انرژي ذخيره شده در گسل مي گردد . اين موضوع نويد آن را مي دهد كه شايد روزي فرار رسد تا بتوان با تزريق مايعات در امتداد گسلهاي لرزه خيز و فعال ، زلزله هاي كوچك و متعددي ايجاد كرد و از وقوع يك زلزله ويرانگر جلوگيري كرد.

چه بايد كرد؟
الگر در كتاب "ناآرامي هاي زمين"، با يك محاسبه تقريبي ، مناطق زلزله خيز زمين را 15 ميليون كيلومترمربع يعني 10 درصد از مناطق بيرون مانده از آب ذكر مي كند . اگر محاسبه نامبرده را اساس كار خود قرار دهيم، يعني گسلهاي فعال كشور را معين كنيم ، طول آنها را مشخص و سپس 20 كيلومتر اطراف آنها را منطقه خطر فرض كنيم ، در مي يابيم كه حدود 35 درصد از كشور ما با تهديد زلزله روبروست و همانگونه كه گفته شد استان يزد نيز از اين قاعده مستثني نيست . با اين وجود آيا بايد كشور را ترك كنيم و يا آنكه با مطالعات دقيق ، نقاط مورد تهديد را شناسايي كنيم و براي جلوگيري از خطرات احتمالي ، دانش خود و مردم را بالا برده و از سكونت در مناطق پرمخاطره بپرهيزيم و در ساير مناطق نيز ساختمانهاي ضد زلزله و اصولي بنا كنيم .
عرصه مقابله با زلزله و يا هرپديده ناخوشايند ديگر طبيعت همانند ميدان جنگ است . همانگونه كه براي در امان ماندن از پيامدهاي ناگوار جنگ ، انجام آموزشهاي دفاعي و فراهم آوردن تجهيزات و فنآوريهاي مناسب ضروري است ، براي مصونيت از آسيب هاي زلزله نيز لازم است تا ساكنان مناطق زلزله خيز علاوه بر مقاوم سازي ساختمان ها ، بصورت پيوسته از دوران دبستان تا دانشگاه در معرض آموزشهاي مناسب و اصولي پيرامون مكانيزم زلزله و نحوه مقابله با آن قرار گيرند .
بي ترديدآگاهي از چگونگي وقوع زلزله و عكس العمل ساختمانها در برابر آن نبايد تنها در انحصار عده خاصي از دانشمندان و متخصصان باقي بماند بلكه اين مهم از دانستنيهاي ويژه اي است كه عموم شهروندان ايراني بدان نياز مبرم دارند.
در اين راستا و با توجه به آموزشهاي ايمني كه در كشورهاي توسعه يافته به منظور آشنايي عموم مردم با نحوه بروز حوادث و چگونگي مقابله با آن صورت مي گيرد ،فقدان چنين آموزشهايي به صورت مستمر و فراگير در كشور ما مايه نگراني و تاسف عميق است. بديهي است هيچ پديده طبيعي در ذات خود فاجعه نيست بلكه ناآگاهي و عدم آمادگي ماست كه آن پديده را به فاجعه تبديل مي كند.
در اين راستا سازه هاي موجود در يزد را مي توان به سه دسته مقاوم ، نيمه مقاوم و ضعيف تقسيم كرد. در سازه هاي مقاوم كه بر اساس اصول مهندسي زلزله و متناسب با شدت زمين لرزه هاي احتمالي بنا شده اند خطري از جانب زلزله وجود ندارد . در مورد سازه هاي نميه مقاوم هم كه بسياري از ساختمانهاي موجود در يزد را در بر مي گيرد بايد گفت كه اينگونه ساختمانها نيز تجربه نشان داده است كه در مقابل زلزله هايي با بزرگي حدود 5 ريشتر مقاومت نسبتا خوبي از خود نشان داده است . اما در مورد سازه هاي ضعيف كه ساختمانهاي خشتي و گلين در اين گروه قرار مي گيرد ، عاقلانه ترين كار احداث و بازسازي مجدد آنها پس از انجام مطالعات جامع و گمانه زني هاي زمين شناسانه است ـ البته چون تقريبا تمام آثار باستاني و ميراث فرهنگي ما نيز در اين گروه جاي دارد ، حفاظت از آن نهضتي ملي و حتي فرا ملي را مي طلبد تا بتوان با استفاده از تجربيات موجود و فنآوريهاي نوين و پيشرفته دنياي امروز از تخريب اين يادگارهاي به جا مانده از اعصار گذشته همانند آنجه متاسفانه در بم اتقاق افتاد جلوگيري كرد .
در اين خصوص احداث حداقل يك اتاق خواب ضد زلزله در هر واحد مسكوني امري حياتي و قابل اجرا در كوتاه مدت براي هر خانوار ايراني به شمارمي رود و پرداخت تسهيلاتي از سوي دولت براي اين منظور مي تواند بسيار مفيد واقع شود.

حرف آخر
بلا نديده دعا را شروع بايد كرد علاج واقعه قبل از وقوع بايدكرد

پايان

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا