عبدالعظیم پویا
موضوع سخن،‌ دانشی مردی از نوادر زمان و كاری كارستان در تاریخ فرهنگ ایران است. «میبدی و گزارش پارسی نامه ی1 خدا»
میبدی كیست؟ فرزند فرزانه ی میبد در سده های پنجم و ششم هجری؛ سده هایی كه بنا بر شواهد، یكی از دوره های آرامش و ارتباط و اقتدار حاكمیت محلی و رواج علم و اندیشه در شهر میبد بوده است. امروز آن شرایط را با توجه به رونق كشاورزی و آبادانی و به ویژه شمار شایان توجه فضلا و اندیشمندان شناخته شده ی میبدی در آن زمان در می یابیم.2
یاقوت حموی،‌ مدینه ی آن زمان میبد را با معرفی مردان نامدار و كهندژ استوار ستوده است.3 همان دژی كه بنا بر گزارش تاریخ «ابن اثیر» «خطیرالملك میبدی» وزیر آل سلجوق ،‌در سرپیچی از ادامه ی جنگ بیهوده ی خانگی میان شاهان سلجوقی در اصفهان مقام وزارت را رها كرد و به میبد آمد و بدانجا پناهنده شد. 4
میبدی در این دوران از میبد برآمد .
نام و نسب و جایگاه معنوی
امام حافظ فخر الاسلام رشید الدین ابوالفضل احمد بن جمال الاسلام ابی سعید محمد بن احمد بن مهریزد بن انوشیروان میبدی .
ابوالفضل میبدی در خاندانی دانشور و اهل معرفت پرورش یافت و نسبش بنا بر استدراك استاد ایرج افشاربه « شیخ جمال الاسلام محمد بن احمد بن محمد بن مهر یزد» از عرفای نامی قرن پنجم هجری در یزد می رسد.5
مستندات روشنی چون سنگ مزار برادرش «موفق الدین» و دخترش «فاطمه بنت رشید الدین» در میبد ، نشان آنست كه وی نخست سالیانی در میبد می زیسته و سپس برای دانش افزایی ، رهسپار خراسان و مراكز علمی شهر «هرات» شده و در آنجا بزرگان علم و عرفان زمان را دریافته و درهای تازه ای از دانش و معرفت به ذهن پذیرای خود باز گشوده است.
رشید الدین از پرورش یافتگان مكتب هرات و از تالیان طریقت زمان و گویا از شاگردان معنوی و از مریدان خواجه عبدالله انصاری بوده است كه در جای جای تفسیر عرفانی خود ،‌از او به نام «پیرهرات» یاد می كند. وی پس از سلوك مدارج عرفان اسلامی ،‌به پایه ای می رسد كه خود از اقطاب نامدار خراسان و یزد و دیگر بلاد اسلامی به شمار می آمده است .
میبدی همچنین از سرآمدان ادب فارسی و عربی و دانای بزرگ علوم قرآنی و نیز از پیشگامان احیاء زبان فارسی در سده های پنجم و ششم در ایران است.
امام حافظ فخرالاسلام رشید الدین میبدی را اهل شریعت « امام احمد» و «امام رشید» میبدی و اهل طریقت «سلطان رشید» می خوانده اند. چنانكه از شهرت و نام محوطه و مزار آن بزرگوار پیداست، میبدیان عمدتاً رشید الدین را با همین نام طریقتی او «سلطان رشید» می شناخته اند.
سلطان رشید، همچنین نام جایگاه و مزار ویران شده ی آن بزرگوار است كه قرنها زیارتگاه اهل معرفت و پیروان و مریدان دور و نزدیك وی بوده است. در همانجا ، نام و جای نقاره خانه ای باقی است كه از اهمیت بارگاه آن بزرگوار خبر می دهد.6
سالخوردگان میبدی از خاطراتی روایت می كنند كه تا اوایل قرن اخیر، كسانی از بلاد دور به زیارت «سلطان رشید» می آمدند ؛ اما متأسفانه بازی روزگار چنان شد كه «دوران نزدیك» حرمت این زیارتگاه را فرو گذاشتند و امروز جز نام و جایگاه و آخرین تصویر،‌چیزی از آن باقی نمانده است. 7
اما ،‌به بیانی شاعرانه ؛ «تنها صداست كه می ماند»
به گیتی چه ماند جز از گفتنی ؟
یادگار ماندگار
یادگار ماندگار آن نامدار ، ‌اثر ارجمند كشف الاسرار است كه خوشبختانه از گزندهای روزگار بركنار مانده و به امروزیان رسیده است.
گفتنی است، این ترجمه ی بی همتای قرآن و تفسیر گرانمایه،‌نه قرن پس از تدوین چنان پراكنده شده كه به صورت نسخه های ناقص و ناویراسته در مراكز اسناد و كتابخانه های شهرهای خاورمیانه و اروپا و نزد اشخاص در گمنامی و بی سامانی مانده بود؛ اما در نیمه اول قرن حاضر به همت والای شادروان علی اصغر حكمت 8 و پژوهش و ویرایش جمعی از دانشوران وقت9 ،‌ مجموعه ای كامل از این اثر ده جلد فراهم گردید و توسط دانشگاه تهران ،‌یكجا به زیور چاپ آراسته شد.
گذشته از دیگر آثار ،‌میراث بزرگ میبدی همین ترجمه و تفسیر گرانسنگ كشف الاسرار و عده الابرار است كه دست كم، كار چند دهه از عمر گرانمایه ی اوست. بنابرآنچه میبدی خود از آن یاد كرده است، تا سال 520هجری مشغول نگارش آن بوده است.
این مجموعه ی كم نظیر، كه در واقع دایره المعارفی از علوم و معارف قرآنی و لطایف ادبی و عرفانی است، در قرن ششم و یكصد سال پس از فردوسی‌،‌در كوششی ستودنی از خامه زیبانگار میبدی تراویده و به فارسی استوار،‌زیبا ،‌ شیوا و جذابی نگارش یافته است؛ چنانكه به گفته شادروان استاد سید جعفر شهیدی، «ترجمه میبدی در نوبت اولی، زیباترین ، رساترین ، گویاترین ،‌شیواترین و بهترین اثر منثور پارسی در همه روزگاران است.»
كشف الاسرار میبدی ، از یك سو، برخوردار از ارزش های دینی و قرآنی و عرفانی و ویژگی های «هرمنوتیك» در فرهنگ فارسی است و از سوی دیگر، آنگونه واجد زیبایی و شیوایی و غنای واژگان فارسی است كه می توان آن را یكی از گنجینه های بی همتای درّ دری به شمار آورد.
با این همانندی هاست كه اهل نظر این دانشنامه ی ارجمند را با شاهنامه ی فردوسی سنجیده اند. به بیان دیگر می توان گفت: در آن هنگام كه «باز زنده سازی» زبان فارسی به «كاری كارستان» نیازمند بود، فردوسی با نظم شاهنامه و میبدی با نگارش و تدوین گنجینه ی گهربار كشف الاسرار، به آن نیاز پاسخ دادند.
ماه پنهان
میبدی ،‌چنانكه پیداست ، دانشی مردی بزرگ و بی نیاز از خودستایی و آوازه سازی بود،‌اما در عین برجستگی و برخورداری از جایگاه والا، با روشی برخاسته از منش عرفانی – چون مولانا و شمس – جانمایه های كار سترگ خویش را ، فروتنانه به استاد و مراد خویش «پیرهرات»10 نسبت می دهد و پیوسته از او یاد می كند. از اینرو، روزگاری دراز كشف الاسرار میبدی به نام : تفسیر خواجه عبداالله انصاری شهرت یافته بود؛ او حتی در بیان نام و نسب خویش نیز بسیار فروتنی و ایجاز و كم گویی كرده است و نشانه های دیگر نیز حكایت از آن دارد كه میبدی اصولاً بی اعتنا به نام و نشان و اهل خشوع و پرهیز از غوغای روزگار و روزگاریان بوده است.
بدینگونه زندگی و آثار میبدی، سالیان و سده هایی دراز در سایه روشن های ابهام مانده بود، اما در نیم قرن اخیر، كوشش ها و تتبعات تنی چند از محققان، پرتوی بر این ابهام افكند نخستین اقدام آشكار ،‌مقاله ی تحقیقی شادروان «علامه محیط طباطبایی » در سال 1328بود. ولی در مجله ی دانش ، نخستین بار میبدی و كشف الاسرار را به نسل معاصر معرفی كرد.
استاد محیط طباطبایی ازاین نگاه حق ویژه ای به این موضوع داردكه بایدقدردان وحق‌گزار آن بزرگوار باشیم.
علاوه بر این ، نگارنده بر پایه همین پیشینه ،‌اولین بار اندیشه و عزم برگزاری كنگره بزرگداشت میبدی را با آن شادروان در میان گذاشتیم و مشارالیه با تأیید و تشویق این اقدام به ما انگیزه و اراده یی كارساز بخشید. 11
بازشناسی میبدی
كنگره ی بین المللی بزرگداشت میبدی با همیاری مراكز متعدد علمی و پژوهشی و همت موثر میبدیان و با مشاركت بیش از یكصد تن از اندیشمندان و میبدی شناسان در سال 1374 در میبد برگزار گردید و به بركت همین كنگره ی بزرگ، درهای تازه ای به این باغ پرگل گشوده شد.
هنگام برگزاری كنگره ی بزرگداشت میبدی ،‌چاپ و نشر ده اثر مرتبط با میبدی ، در برنامه ی انتشاراتی كنگره قرار گرفت12 كه «ترجمه ی میبدی» از قرآن مجید از جمله ی آن آثار بود. چاپ و نشر اثر اخیر ، به دلیل مشكلات بنیادی ، مدتی به درازا كشید و پس از آماده شدن و ویرایش تازه و مقابله توسط آقای دكتر مهدی ملك ثابت و بازنگری توسط دكتر علی رواقی آماده چاپ گردید.
در این چاپ ،‌ترجمه ی میبدی از قرآن به همراه متنی تاریخی به خط«ارسنجانی»خوشنویس ایرانی (قرن ) عرضه شد كه خود از ویژگیهای برجسته ی این چاپ به شمار می رود.
كار آماده سازی و چاپ و نشر این ترجمه ی شریف به همت مركز پژوهشی نشر میراث مكتوب به نحو بایسته ای انجام شد. این اقدام با همكاری بنیاد میبدی و نشر فرهنگ نگار میبد صورت گرفت.
گفتنی است كه كار آماده سازی و چاپ و نشر و مخصوصاً رونمایی این اقدام ارجمند فرهنگی در یزد قصه های تلخ و شیرینی داشت و این از آن روست كه هنوز بسیاری جایگاه شایسته ی میبدی (این در وطن خویش غریب) را نشناخته اند و در اینباره به اندازه ی آگاهی خویش رفتار می كنند . اما گویی این هنجار روزگار است كه همواره جاذبه ی مقصود، كج تابی ها را هموار و شیرینی همدلی های معنوی شرنگ گفتار تند خویان را گوارا می كند.
پشمینه پوش تند خو، از عشق نشنیده است بو ‌از مستی اش رمزی بگو ، تا ترك هشیاری كند

پی نوشت ها:
1- واژه فارسی كوتاه ،‌پرمایه و زیبای «نامه» ،ترجمه میبدی از «كتاب قرآن» است . در این واژه (جانمایه های قرآن) ، یعنی مفاهیم :خواندن ، نوشتن‌‌، ابلاغ و فرستادن ، یكجا جمع است. بنگرید به : قرآن مجید، ترجمه میبدی، آغازین آیه سوره مباركه «بقره» و آیات بسیار دیگر.
2- بنگرید: تذكره مشاهیر میبد، محمد كارگر شوركی ،1388
3- بنگرید: معجم البلدان ، ج 5 ،‌ذیل میبد
4- بنگرید: ابن اثیر، الكابل جلد 17، ص 310
5- بنگرید: یادگارهای یزد ، ج 1،‌ایرج افشار ،‌ص 83
6- نقاره خانه ، نام مكانی است در محوطه شهرداری كنونی میبد
7- آن ساختمان باشكوه بنا به گزارش تلگرافچی فرنگی تا اواخر دوره قاجار برپا بوده و آخرین بازمانده آن در اوائل دهه 50 توسط شهردار وقت میبد ویران گردید.
8- علی اصغر حكمت: علی اصغربن حشمت الممالك احمد علی شیرازی. وی در سال 1272 شمسی در شیراز متولد شد و تحصیلات خود را در شهرهای شیراز، تهران و كشورهای اروپایی در علوم ادبی ، طبیعی و ریاضی تا سطوح عالی ادامه داد و در بازگشت به ایران ، هب مقامات عالی دانشگاهی و دولتی ، از جمله وزارت، مشغول شد. مشارالیه در سال های پربركت عمر خویش ، كوشش ستایش انگیزی در راه تحقیق و تالیف آثار علمی به كار بست و بیش از 30اثر ارجمند از خود به یادگار گذاشت؛ از جمله: گردآوری و تدوین و چاپ «كشف الاسرار و عده الابرار میبدی» كه در سالهای دهه 30 نشر دوره ده جلدی این اثر گرانسنگ را به پایان رساند. (برگرفته از مقاله «نادر كریمیان» در ویژه نامه كنگره میبدی)
9- علاوه بر شادروان حكمت، جمعی از استادان زمان،‌دكتر مهدی محقق ،‌استاد محمد پروین گنابادی، دكتر حسن سادات ناصری، دكتر سیف الدین نجم آبادی ، دكتر علی محمد مژده ، دكتر جعفر شعار و ... .

11- كنگره بین المللی بزرگداشت میبدی در خرداد 1374 با مشاركت و حضور بیش از صد تن از استادان حوزه و دانشگاه و دانشمندان و پژوهندگان ایرانی و خارجی در شهر میبد برگزار شد و به گواهی همگان، یكی از كامیاب ترین و پربارترین همایش های برگزار شده در این حوزه بود.
12- آثار چاپ شده عبارتند از :1)ویژه نامه كنگره میبدی؛2) جلوه های تشیع در كشف الاسرار ،‌دكتر مهدی ركنی یزدی ؛3) لطایفی از قرآن كریم؛ 4)كتابشناسی رشید الدین میبدی، حسین مسرت؛ 5) زبان اهل اشارت(مجموعه مقالات ) ؛6) گزیده كشف الاسرار ،‌دكتر انزابی نژاد ؛7) یادنامه میبدی،‌ج 1 ، دكتر جلالی پندری؛ 8) یادنامه میبدی ، ج2 ، دكتر ملك ثابت ؛9) پیر طریقت گفت؛ 10) ترجمه قرآن ، میبدی.
10- پیر هرات: خواجه عبدالله انصاری
یزدفردا
  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا