همیشه در پس موفقیت ها ، قهرمانی ها ، شکوه و جلال ها و بالندگی ها ، دست های پنهان ، تلاش هایی ناپیدا، چهره هایی گمنام  و هزاران راه رفته و نارفته وجود دارد ، تا اینکه ما امروز تجلی آن را شاهد هستیم. مثلاً نتیجۀ تلاش های امیر کبیر ، قائم مقام ، رشدیه و دیگران در پی ریزی دارالفنون و مدارس علمی دیگر است که سال های بعد در رشد و شکوفایی کشور و پیدایش هزاران فرهیخته و دانش پژوه و عالم فرزانه رخ می نماید.
     در وجود قهرمانان عرصۀ تاریخ و ورزش همیشه نقش پررنگ صدها مربّی ، معلّم و مشوّق را می توان دید که ذرّه ذّره بر فکر و اندیشۀ او پرتو افشانده و اثر نهاده است. گاه یک اندیشه ، یک تفکر ، سالیان بعد در کشف پدیده یا عنصری نمود پیدا می کند. تاریخ علم، کاشف پنی سیلین را فلمینگ می داند و مخترع تلفن را گراهام بل، آیا پیش از اینان هیچ تلاشی  در این زمینه انجام نشده بود؟ آیا فقط مارکونی رادیو را اختراع کرد و تلگراف را مورس و کاشف الکل، رازی بود؟ آیا بنای فاخر ارگ علیشاه تبریز را فلان حاکم بنا نهاد و کاخ تخت جمشید را داریوش اوّل ساخت ؟ این ها همه ثمرۀ ایده های ارزشمند پیشینیان و تلاش ها و همّت های جمعی است که در وجود یک تن تجلی  می یابد، یا به نام یک نفر مطرح می شود.
       بنابراین می توان گفت که همیشه در یک نمود حقیقی، صدها نفر دخیل هستند.اهرام ثلاثۀ مصر را هزاران برده ساخته اند؛ نه فرعون های مصر.کاخ عالی قاپو را شاه عباس سفارش داد و ده ها هنرمند ساختند تا حاصل کار بنایی فاخر شد که اکنون و پس از سده ها چشم ها را خیره می کند.
      این نمونه های برجسته در طول تاریخ در زمینۀ کتابخانه ها و مجموعه های بزرگ علمی و فرهنگی بزرگ جهان نیز صادق است. چه کس است که نداند کتابخانه های بزرگ ری، نیشابور، جندی شاپور و بغداد تنها به همّت و علاقۀ دانشمندان نامی ایران فراهم گشته بود. چه کس است که آگاه نباشد به همّت ، تلاش و پایمردی زنده یاد احمد گلچین معانی ، بهترین کتاب های خطی ادبی و تاریخی، بویژه تذکره ها در زمان ریاست وی بر کتابخانۀ مرکزی آستان قدس به این مجموعه افزوده گشت و چه کس است که نداند به همّت زنده یاد محمد تقی دانش پژوه ، نه تنها صدها جلد کتاب نفیس خطی بر گنجینۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران افزوده شد، بل صدها ریز فیلم و عکس نسخه های خطی از گوشه و کنار ایران و جهان راهی مخزن کتابخانه گردید تا رنج سفر هزاران مشتاق علم برای پی جویی و دسترسی به نسخه های خطی کاهش یابد. برهمین سان است زنده یاد استاد ایرج افشار که در زمان ریاست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران بیشترین نقش را در غنای این کتابخانه از جهت دستیابی به نسخه های ارزندۀ خطی ، فهرست ها و آثار چاپ خارج از کشور داشت.
       اگر همّت مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی و پیگیری های حضرات سید احمد حسینی اشکوری و دکتر سید محمود مرعشی نبود اکنون کتابخانۀ بزرگ آیت الله مرعشی این چنین بر تارک کتابخانه های جهان اسلام نمی درخشید . حال در این میان، نام چند صد تن مجاهد گمنام که گام هایی بس ارزنده در پرباری این ذخایر داشتند و بر هیچ دفتر و نبشته ای نامشان نیست و بناچار بر سر قلم نگارنده هم نیامده است، ظلمی است که بر کوشندگان راستین رفته است . اینان چراغ های پنهانی هستند که در گمنامی زیستند و خدمت کردند و از یادها رفتند . یکی از اینان حسین علی باستانی راد است و بی گمان اهل تحقیق، نام چند تایی را می دانند که هیچ گاه و هیچ کس فرصت و امکان حتی «یک دست مریزاد» را هم به آنان پیدا نکردند.
                                       *****
     نوشتن مقالۀ حاضر از این بابت چند سال به تعویق افتاد که گمان می رفت و هنوز هم می رود که نگارندۀ آن به مثابۀ آن شعر مشهور تصوّر شده که گفته اند:
       آمدی لب بام قالیچه تکاندی                  قالیچه گرد نداشت خودت را نماندی
       وبه این دلیل ، پس از این زمان نوشته شد که دوست خوبم آقای احسان شکراللهی که سال هاست با این تلاش های پررنگ امّا نا شناخته در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی آشناست، اصرار ورزید تا آن را به صورت مقاله ای تنظیم کنم. او که از نزدیک با کارهای نگارنده آشنا بود ، مرا بدین کار ارشاد فرمود تا روند شکل گیری دو مجموعۀ خطی کشور را بیان کنم: یکی گنجینۀ میرزا محمّد کاظمینی که چند سالی است با در بر داشتن بیش از دو هزار کتاب نفیس خطی که برخی منحصر بفرد بوده از اعتباری در خور برخوردار است و دیگری که چند سالی است در حال مجموعه سازی است و چند وقتی است دست به کار تهیّۀ کتاب های خطی شده است.
      داستان نخستین از آنجا آغاز می شود که در سال 1378 ش، همزمان با بنیانگزاری بنیاد ریحانة الرّسول یزد بوسیلۀ آقای میرزا محمّد کاظمینی برای پی ریزی پژوهش هایی در زمینۀ بزرگان ، مشاهیر و تاریخ یزد ، نیاز به تشکیل کتابخانه ای تخصّصی در کنار این مرکز پژوهشی احساس شد از اینرو و با تلاشی مجدّانه در طیّ چند سال و مسافرت های مکرّر نگارنده به تهران و مراکز خرید کتاب های پایه و البته حمایت های مالی و تشویق های مکرّر آقای کاظمینی، بنیانگزار این مجموعۀ علمی – پژوهشی حدود 30 هزار جلد کتاب مرجع تاریخی ادبی و فرهنگی گرد آمد . تعدادی هم که دست یاب نشد به ناچار تکثیر شد . این مجموعه دست مایۀ پژوهشگران بنیاد برای تدوین دورۀ سه جلدی دانشنامۀ مشاهیر یزد، دورۀ دوجلدی مفاخر یزد و ده ها کتاب دیگر شد و هم اکنون با اهدای آن به کتابخانۀ اعظم آستانۀ امامزاده جعفر یزد مورد استفادۀ پژوهشگران استان یزد است.
       در همین زمان که نگارنده، مدیریّت بنیاد نامبرده را برعهده داشت و آگاهی داشت که ماهی ده ها جلد کتاب و صدها سند خطی راهی دیگر شهرهای ایران و متأسّفانه دیگر کشورهای جهان می شود، به آقای کاظمینی پیشنهاد نمود تا به هر نحو ممکن نسبت به خریداری کتاب ها  و اسناد خطی اقدام شود . خوشبختانه با توجیهاتی که این جانب ارائه نمود و با توجّه به روحیه ای فرهنگی که در آقای کاظمینی وجود داشت، این پیشنهاد بی درنگ پذیرفته شد و طبیعتاً وظیفۀ تهیّۀ آن نیز بر عهدۀ پیشنهاد دهنده نهاده شد. از این تاریخ، هفته ای بین پنج تا پنجاه جلد کتاب خطی خریداری می شد و بانی با هر تلاشی بود، حتی با فروش زمین و برخی دارایی خود نسبت به تأمین بودجۀ مورد نیاز اقدام می نمود.
     به این ترتیب در اندک زمانی ( حدود4 سال) نزدیک به دو هزار جلد کتاب خطی خریداری شد ( به استثنای مرحوم احمد کرمی یزدی که تعدادی از بهترین نسخه های خطی خود مانند: دیوان حافظ از فریدون میرزا و دیوان قضایی را با طیب خاطر به این مجموعه اهدا نمود) در میان کتاب های خریداری شده، ده ها جلد دیوان شعرای یزدی ، دوجلد آتشکدۀ آذر بیگدلی، دو جلد فرهاد و شیرین وحشی بافقی و ده ها جلد کتاب پزشکی ، نجوم ، هیئت، تاریخ، منشآت و دیوان شعر خودنمایی می کند که گاه هر کدام از آن ها می تواند مایۀ آبروی یک کتابخانه باشد. و در میان اسناد ، فرمان ها وقف نامه ها ، شهره نامه ها ، شجره نامۀ آدم تا خاتم ( نگارش سدۀ هشتم هجری ) از اعتبار و انحصار ویژه ای برخوردار است . این شجره نامه به همّت دوست فاضلم آقای پیام شمس الدّینی بازنویس تصحیح و آمادۀ چاپ شده است. برای دست یابی بدین شجره نامه، چند ماهی دوندگی و پادر میانی صورت گرفت تا فروشنده به بهای مورد نظر خرسند شد.
       برای دستیابی به این نسخه ها ، ماه ها تلاش و کاوش همراه با رفت و آمدهای مکرّر و چانه زنی و صدها کار دیگر صورت گرفت. تعدادی از این نسخه ها در حال خارج شدن از کشور بود و تعدادی در حال نابود شدن و در معرض پوسیدگی و....
      شوق دیدن آثار مکتوب گذشتگان و خرسندی از ماندگاری آن در سرزمینی که تالیف ، تدوین تحریر، تذهیب، تشعیر و گاه ترقیم و ترمیم شده است؛ بزرگترین حظی بود که به نگارنده دست می داد. نسخه هایی که قرار بود زینت بخش موزه های خطی کشورهای اروپایی و حاشیۀ خلیج فارس شود.و یا راهی گنجینۀ کلکسیونرها گردد واز دسترسی صاحبان اصلی آن بویژه پژوهشگران به دور ماند و اکنون به لطف خداوند در اختیار همگان است. بویژه آنکه در سال1382 با هزینۀ بنیاد ریحانة الرّسول و به همّت آقایان سید جعفر و سید صادق حسینی اشکوری تمامی آن ها به شیوۀ دیجیتالی بر روی لوح فشرده ضبط و تکثیر شده و در دوشهر قم و یزد نگهداری می شود.
      علاوه بر تلاش هایی که صورت گرفت ، نگارنده خود نیز برای تقویت این مجموعه ، وقف نامه سه متری مسجد خضر شاه یزد که به امانت از سوی دکتر جلال گلشن در اختیارش بود به همراه صداقنامه جدّۀ خود و چند جلد کتاب خطی و عکسی را وقف بر این مجموعه نمود تا به یادگار از وی ماندگار باشد.
       نگارنده در اسفند 1382 به دلیل رسیدگی به کارهای پژوهشی معوّقۀ خود به ناچار از مدیریّت آن بنیاد استعفا داد، امّا دورادور آگاه است که خوشبختانه گنجینۀ اسناد و کتب خطی میرزا محمّد کاظمینی در سال 1383 وقف بر آستان مقدّس حضرت امامزاده جعفر یزد (ع) شده است و روز به روز با همّت بانی و واقف آن با خرید کتاب های خطی نویافته و اسناد بر غنای آن افزوده گشته و اکنون تعداد کتاب های آن به بیش از دو هزار جلد و تعداد اسناد آن به بیش از شش هزار برگه رسیده است. اکنون این مجموعه با انتشار چند جلد فهرست و با اتصال به بارگاه مقدّس امامزاده جعفر (ع) جایگاهی قانونی و محکم یافته و به سان رودی جاری است که به دریا فرو می ریزد و دیگر نگرانی از بابت سرنوشت آن دیده نمی شود.
      و امّا داستان مجموعۀ دوم از آنجایی آغاز می شود که چند سالی است به همّت خیرمند موفق مرحوم حاج احمد اخوان دستمالچی ، مجموعه علمی و فرهنگی دستمالچی در مدخل ورودی شهر یزد روبروی دروازه قرآن ساخته شده است .بخشی از این مجموعه اختصاص به کتابخانۀ عظیمی دارد که طبق برنامه ریزی انجام شده ، گنجایش یک میلیون جلد کتاب را دارد و اکنون دارای 200 هزار جلد کتاب است و قرار است بخش های گوناگون : تالار تحقیق و سخنرانی ، نشریات، میکروفیلم، مواد دیداری و شنیداری، تالار یزد و غیره را داشته باشد . در تابستان 1384 به یکی از تهیّه کنندگان مجموعۀ کتب چاپی این کتابخانه که خود از فرزانگان و محققان یزد است، ضرورت خرید، حفظ ونگهداری کتاب ها و اسناد خطی را یادآور شدم .از آنجایی که او خود اهل درد بود، پس از مشورت با چند تن از دوستان خود از جمله استاد محمّد اسفندیاری ، پیشنهاد نگارنده را پذیرفته و با مشورت و همراهی وی که نخواست  نامش ذکر نشود و با یاری بانی آن مجموعه نسبت به خرید کتاب های خطی، چاپ سنگی و اسناد اقدام شد . در مجموعۀ کنونی نسخه های خطی: احیاء العلوم الدّین، لسان العصافیر، شرح نظام، حبیب السیر، عالم آرای عبّاسی، فرهاد و شیرین وحشی بافقی و دیوان غمامی یزدی و چندین جنگ ادبی دیده می شود.
      امید که در آیندۀ نزدیک، شرحی مبسوطی ارزندگی و بالندگی مجموعۀ یاد شده به محضر دوستداران میراث کهن تقدیم گردد و مژدۀ انتشار فهرست این آثار نیز به این قلم نگاشته آید و سوسوی چراغ های پنهان شوق و امید در دل های رهنوردان وادی نسخه های خطی روشن گردد.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا