حسين مسرّت
 
سلسلة سادات عریضی، نسب خود را به علّی بن جعفرالصادق(ع)، می رسانند كه پدرشان امام جعفر صادق (ع) روستایی را در مدینه به نام «عُریض»[2] بدو بخشیده و وی پس از سكونت در آنجا به «علی عُریضی» شهره گشت.
نامی ترین فرد این خاندان در ایران، ابوجعفرمحمّدبن علی بن عبیدالله بن احمدبن علیّ بن امام جعفر صادق(ع) (در گذشتة427 ق) است كه در كتاب های تاریخی یزد به «امام زاده جعفر(ع)» موسوم گشته و آرامگاه او سده هاست كه زیارتگاه دوستداران خاندان پیامبر (ص) در یزد بوده و گنبد و بارگاهی باشكوه دارد.
دربارة سفر ایشان به یزد، كتاب های تاریخ یزد، سخنان گوناگونی دارند. امّا آنچه روشن است، اینكه : گویا وی در اواخر سدة چهارم قمری از راه بغداد و برای فرار از دست فرمانروایان ضدّ شیعی آن دیار، در لباس درویشان و گمنامان راهی كویر مركزی ایران شد و در شهر یزد، در كارگاه آهنگری به كار مشغول گردید. تا اینكه امیر اوجش، حاكم یزد بر اثر رؤیای صادقه پی به وجود ایشان در یزد می برد و بر مراتبش می افزاید و دختر خود را به پیوند او در می آورد. از آن زمان وی در یزد ساكن شد و فرزندانی از خود به یادگار نهاد.
دستاورد این پیوند، سه پسر و شاید چند دختر بودند. كه بنابر نوشتة كتاب های تاریخی به نام های محمّد، عبیدالله و علی بوده اند. كه فرزندانی از این سه تن، جزء بزرگان و مشاهیر ایران و یزد هستند و برخی در این دیار آرمیده اند و از آن پس، هزاران تن از این نسل، در این دیار پراكنده گشته اند. (نك : شیرسلیمیان : 28-21)
شرح نسب این خاندان در دو كتاب مشهور جمال الدین احمد بن عنبه (ابن عنبه) ؛ به نام های : الفصول الفخریّه و عمدة الطالب فی انساب آل ابوطالب به قرار زیر آمده است :
علّی بن جعفر العریضی كه از علمای روزگار خود بود و تا زمان امام محمّدهادی(ع) زندگی می كرد. دارای چهار پسر به نام های محمّد، احمد شعرانی، حسن و جعفر الاصغر بودند.فرزندان محمّد، حسن، جعفر در سرزمین های دیگر اسلامی پراكنده گشتند و در این جا تنها به نسل احمد شعرانی، ساكن در ایران، اشاره می شود كه دارای فرزندانی چند به نام های محمّد، حسین و عبیدالله بود. از نسل حسین، فرزندانی بوجود آمد كه در ابرقو ساكن هستند. از نسل عبیدالله بن احمد می توان به افراد زیر اشاره كرد :
محسن بن علی بن محمّد بن عبیدالله، كه او را دو پسر بود : ابوالقاسم عبدالمطّلب و ابوالعشایر، اسماعیل كه هر دو نسل در یزد ساكن بودند و از نسل عبدالمطّلب، جلال الدّین حسین مشهور به جلال عضد، شاعر نامی یزد در سدة هشتم قمری است كه وی فرزند سیّدعضدیزدی از وزرای آل مظفّر بوده است.
و باز از نسل عبیدالله، می توان به سیّد جلیل النقیب القاضی شمس الدّین محمّدبن سیّدجلیل سیّدركن الدّین محمّدبن قوام الدّین محمّدبن النقیب. نظام بن ‍]بن محمّد شرفشاه بن ابی المعالی عربشاه بن] ابن محمّدبن ابی طیّب زیدبن ابن محمّد حسن بن احمد عبیدالله(فصول الفخریّه : 148-147) مشهور به سیّدشمس الدین، صاحب مدرسة (بقعة) سیّدشمس الدّین در برزن چهارمنار یزد و پدرش سیّدركن الدین محمّد، صاحب موقوفات ركنیّه در یزد، مانند : مدرسه، بیت الادویه، دارالشّفا، وقت السّاعه و . . . یاد كرد. وی در همان مدرسة ركنیه به خاك سپرده شد و هنوز بسیاری از موقوفات وی علیرغم گذشت سده ها و تصرّفات غیرقانونی پابرجاست. این دانشمند در سدة هشتم، دارالعلمی در یزد بنیان نهاد و دانشمندان بزرگی را از گوشه و كنار ایران در یزد گردآورد.
دیگر افراد نامی این خاندان عبارتند از :
1-فخرالدّین ابوجعفر محمّدبن عبیدالله بن محمّد العلوی الحسینی العریضی (درگذشته 515 ق) مدفون در فهرج یزد(یادگارهای یزد ؛ ج 2 : 911  )
2-كمال الدّین ابوجعفر، احمدبن ابی الحسن محمّد بن علی بن محمّدبن علی بن عبیدالله محمّد العلوی الحسینی العریضی(درگذشته 577ق) مدفون در مسجد زین الدّین آقا واقع در كوچة حسیینیان یزد. (یادگارهای یزد ،ج 2: 260-259)
3-سیّدتاج الدّین جعفر، مشهور به «سیّد پنهان» كه زیارتگاهی منسوب بدو در شهر یزد وجود دارد. (یادگارهای یزد ،ج 2 : 328-327) وی از نزدیكان فرزندان محمّدبن [علی بن] عبیدالله عریضی (یعنی امامزاده جعفر یزد) است كه كراماتی از او نقل شده و در سال 600ق در گذشته است.(تاریخ یزد، جعفری، ص 130-129) كه از سدة نهم به بعد این مزار را به سیّد پنهان می شناخته اند . (جامع مفیدی، ج3 : 541-539)
4-سادات قل هوالله
بنابر نوشتة صاحبان تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد، مزاری در بیرون شهر یزد، نزدیك باغ كمال كاشی به نام «گنبد هشت» در سدة نهم قمری به نام «سادات قل هو اللّهی» وجود داشته است كه سادات خفته در آن، سادات عریضی بوده اند .(تاریخ یزد : 46،176/ تاریخ یزد : 128-127) جعفری، بنای گنبد آن را مربوط به ششصد سال پیش از نگارش كتاب خود می داند (یعنی حدود 300ق) و این مكان تا سدة 11 ق یعنی زمان نگارش جامع مفیدی هم برپا بوده است.(جامع مفیدی ج 3: 541)امّا آنچه امروز در شهر یزد و در پشت مسجد جامع كبیر به نام «سادات قل هواللّهی» نامیده می شودو لوحی پارچه ای به نام امامزاده علی بن جعفر بر آن نصب شده، پیوستگی با آنچه پیشتر اشاره شد، ندارد.
عبدالحسین آیتی، بنای زرندیون در برزن مریم آباد یزد را كه سیّدناصرالدّین در آن دفن است، از نزدیكان ابوجعفر عریضی می داند. امّا سندی نداده است.(آیتی : 214)
5-عمادالدّین عربشاه یزدی
وی كتاب مونس العشّاق اثر شیخ شهاب الدّین سهروردی، معروف به شیخ اشراق را به نظم كشیده و در سدة هشتم قمری می زیسته است.
6-سادات عریضی نائین
از این سلسله برخی در نائین،اصفهان و برخی در یزد، زندگی كرده اند كه بنا به تصریح عبدالحجّه بلاغی، سرسلسلة سادات عریضی نائین، فردی به نام علی بن عبیدالله بن احمد شعرانی بن ابوالحسن علی عریضی است كه بارگاهی به نام «سلطان سیّدعلی » در نائین بدو منسوب است. (تاریخ نائین ، ج 1 : 82-79،123-122) امّا ایرج افشار می نویسد :«فردی كه مسلّماً از این سادات از یزد به نائین هجرت كرد و شاخة سادات عریضی را در آن شهر تشكیل داد، سیّد قوام الدّین است (تاریخ نائین، ج 1 : 81) كه بنا بر ضبط عمدة الطالب و نیز الفصول الفخریّه،پسر نقیب نظام الدّین محمّد حسینی است. قوام الدّین ، صاحب دو پسر بود . یكی به نام سیّدركن الدّین حسینی (مؤلف تاریخ نائین، سیّد ركن الدین را فرزند نظام الدّین دانسته كه درست نیست. او خود را فرزند قوام الدّین بر شمرده است. جامع الخیرات :3) یعنی كسی كه موقوفات و آثار خیر كثیر در یزد ایجاد كرد . . . دیگری جلال الدّین احمد نام داشت كه از زعمای سادات نائین بود و شاخة عریضی نائین از احفاد اویند». (یادگارهای یزد ، ج 2 : 305)
سلسلة سادات عریضی یزد تا عصر صفوی بنا بر نوشتة محمّد مفید مستوفی بافقی به قرار زیر است :
1-سیّدامیرصفی الدّین محمّد
وی از بزرگان بخشندة یزد بود كه همواره ثروتش را برای نیازمندان به كار می برد.(جامع مفیدی 3 : 107)
2-سیّدامیروجیه الدّین فضل الله
فرزند سیّد امیرصفی الدّین از بزرگان سادات یزد. (جامع مفیدی3 : 107)
           3 -میرزا رفیع الدّین محمّد
فرزند وجیه الدّین فضل الله از معاریف و اعیان یزد. (جامع مفیدی 3 : 109-107)
4-میرزا محمّدغنی
       از ارباب دانش و بینش و یكی از خوشنویسان عصر صفوی در یزد. وی فرزند میرزا رفیع الدّین محمّد حسینی بود و استعدادی شگرف در تحصیل دانش داشت.(جامع مفیدی 3 : 110-109)
5-امیرمحمّدجعفر مفتی
«وی فرزند امیروجیه الدین بود و به قضاوت و صدور فتوا اشتغال داشت. او مردی دانشمند، صاحب رأی و دارای فضایل و كمالات بسیار بود. (بارگاه آفتاب : 29)
6-سیّد معین الدّین اشرف بن سیّدشرف الدین حسین عریضی(امیرمعین الدّین اشرف)
وی داماد سیّد شمس الدّین محمّد بود و آثاری نیك از جمله مسجدجامع سر ریگ، مسجد جامع سرآب نو در محلّة شیخداد از او بر جا بود كه در زمان نگارش جامع مفیدی از بین رفته بود.(جامع مفیدی 3 : 56)
          7 -امیرركن الدّین شاه حسن
فرزند امیرمعین الدّین اشرف. وی وزیر اعظم شاه شجاع مظفّری بود.(جامع مفیدی 3 : 560)
9 و 8- امیرشرف الدّین حسین و امیر كمال الدین شاه علی. دیگر فرزندان امیر معین الدّین اشرف بودند.(جامع مفیدی 2 : 560)
دیگر سادات عریضی بنا بر ضبط كتاب بارگاه آفتاب:
1-محسن بن علی بن محمّد
تنها در كتب انساب نامی از او برده شده است.
2-نوح بن محسن
نام وی نیز در تواریخ آمده است.
3- نظام الدّین علی
او در علم ستاره شناسی تبحّر داشت.
4-سیّد قطب الدین مجتبی
وی استاد عالم بزرگ ، قاضی مروزی بود (بارگاه آفتاب : 30)
 تعدادی دیگر از آرامگاههای سادات در یزد وجود دارد كه بنابر پژوهش آقای سیّدمحمّد حیدری، جز سادات عریضی یزد هستند :
1-سیّد فتح الدّین رضا
وی صاحب بارگاهی باشكوه در محلّه ای به همین نام در یزد است
2-سیّدشمس الدّین
 آرامگاه و زیارتگاه وی در روستای بنادك سادات یزد قرار دارد و گویا او از این سلسله است و برخی سادات این روستا نسبت خود را به او می رسانند.
3-سیّد قوام الدین
مزار وی در شهر یزد از زیارتگاه های مهم است.
4-سیّد نظام الدّین
این زیارتگاه نیز در یزد قرار دارد و مورد مراجعة عامّة مردم .
5-امامزاده جلال الدّین حسن
این زیارتگاه در برزن چهارمنار یزد قرار دارد و به شاه جلال الدین هم شهره است.
 دو فرد مشهور دیگر خاندان عریضی یزد. یكی میرزا سیّدمحمّد وزیراست كه خاندان وزیری یزد منسوب بدو هستند. (یادگارهای یزد 2 : 290) وی بنابر قولی، بانی آب انبار وزیر در یزد است. و دیگری سیّدمرتضی موسوی عریضی،(زنده 1197 ق)  بانی مسجد وزیر  است.(همان جا)
 
مشاهیر معاصر خاندان عریضی در یزد
تعدادی از افراد نامی خاندان موسوی عریضی را آیت الله میرزا خلیل كمره ای به نقل از حجّت الاسلام وزیری در دفتر یادبود كتابخانة وزیری (جلد دوم) درج كرده است.
امّا تعدادی هم بنا بر پژوهش میدانی آقای سیّدمحمّدحیدری ، جز سادات عریضی یزد هستند :
    1-حجّت الاسلام حاج سیّد علی محمد وزیری
بانی كتابخانة وزیری و مدارس جامعة تعلیمات اسلامی یزد.«وی فرزند حاج سیدمهدی وزیری موسوسی از احفاد میرزا سیدمرتضی وزیر از سادات عریضی است. نسبت وی از طرف مادر به دودمان بزرگ میرزاسیدعلی نقی وقت وساعتی از سادات موسوی یزد و مجتهد عالی مقام می رسد»(وزیری : 23910)
             2-سیّد حسین مكّی
نویسندة نامی كتاب «تاریخ بیست سالة ایران» و ده ها كتاب دیگر.
3-آیت الله میرسید علی حایری
از علمای نامی یزد در عصر قاجار كه ایشان در كنار آرامگاه امامزاده جعفر آرمیده است.
4-سیّدابوالحسن حایری زاده
فرزند آیت الله میرسیدعلی حایری، وی نمایندة مردم یزد و سبزوار در چندین دورة مجلس شورا و مدّت زمانی هم جز نمایندگان اقلیّت مجلس شورای ملّی بود.
5- سیّدابوالحسن حیدری
وی از شعرای نامی و عارف یزد در عصر قاجار(درگذشته 1267ق)كه شرحی از آثار و افكار او در كتاب تذكرة میكده و حدیقة الشعرا درج است.
6-سیّدضیاء الدین طباطبایی یزدی
نخست وزیر معروف ایران در عصر پهلوی اوّل كه مادرش گوهرخانم از سادات عریضی یزد بود.
نام دیگر افراد نامی این خاندان در شجرة نامة سادات عریضی كه آقای سیّدمحمّد حیدری تنظیم كرده اند، آمده است كه عیناً درج می شود.
كتابنامه
بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی : دایرة المعارف آستان قدس رضوی، زیر چاپ.
؟ : دفتریادبود كتابخانة وزیری یزد، نسخة دست نویس محفوظ در كتابخانة وزیری، 2 ج.
رسا، قاسم : كلیّات اشعار دكتر قاسم رسا، مشهد : چاپخانة طوس، بی تا، [1353].
ریاضی یزدی، محمّدعلی : ساززهره، دیوان اشعار سیدمحمّدعلی ریاضی یزدی . . . به كوشش :       محمود رستگار یزدی، یزد : انجمن كتابخانه های عمومی استان یزد، 1375.
شیرسلیمیان، علی اكبر : تاریخواژه های یزد، یزد : شاهنده و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد، 1388.
شیروانی، محمّد : فهرست نسخه های خطّی كتابخانة وزیری یزد، تهران : انجمن آثار ملّی،   1350،ج1.
قریشی، ضیاء : سیمای فضیلت، ناموارة حجّت الاسلام حاج سیّدعلی محمّدوزیری، یزد :     مركزیزدشناسی، 1374.
لطف علیان، ابوالقاسم : نوای افسردگان ، یزد : بی نا، 1356.
[محصّل همدانی، محمّدتقی] : مجموعة وزیری، یزد : كتابخانة وزیری، 1355.
مسرّت، حسین: گنج كویر(پیشینه و كارنامة كتابخانة وزیری یزد)، یزد : اندیشمندان یزد ، 1389.
_______  : یادمان شادروان حجّت الاسلام وزیری یزدی، یزد : بنیاد ریحانة الرسول ، 1380.
وزیری، محمّدحسین : «یاد پدر» در كتاب : سیمای فضیلت ، همان :24-19.

1-عُریض، وادی است در مدینه و نام آن در غزوات آمده است. (ازمعجم البلدان) . . . این ده ملك[امام] باقر (ع) بوده و [امام]صادق(ع) این ده را وصیّت كرد در حقّ پسرش علی و او در وقت وفات صادق، دوساله بوده است و چون بزرگ شد، بدان دیه رفت و ساكن گشت و فرزندان او را عُریضیه، بدین سبب می خوانند. (تاریخ قم، ص 224) ‌‌‌‍‌‌‍[ ‌لغت نامة دهخدا، حرف ع : 13981‍‍[

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا