نقش بنادر خشک در توسعه لجستیک ایران

كانتينر در اواسط دهه­ي 1950 ميلادي به عرصه­ي حمل ونقـل كالا وارد شـد

 و تا امروز نيز، نقش عمــــده اي در اقتصاد وتجارت بين المللي را به علت

 ویژگی های منحصر به فرد خود، عهده گرفته است. در بیـست سال گذشته،

 ميـزان رشــد استفاده از كانتينر، شـدت يافتـه است، به طوري كه ميـزان

 حجم ترافيك آن، در بين سال هاي 1990 تا 1998 ، دو برابر شد و به  ميزان

175.000.000 تي اي يو )کانتینر 20 فوتی استاندارد( رسيد. اين روند، همچنان

 ادامه دارد و با توجه به رشد ابعاد كشتي هاي بزرگ حامل كانتينر كه قابليت

 جابه جايي  12000-15000 تي اي يو را دارند، علاوه بر تداوم افــزايش ميزان

 حمل ونقل كانتينري در دنيا، لزوم به كارگيري تمهيدات مناسـب به منظور رويارويي با كالاهاي بسياري كه در بنادر جابه جا مي شود و امور مربوط به تخليه، بارگيري، گمرك و همچنين ارسال آن ها به مراكز توليد و جذب كالا را مشخص مي کند.  نمونه اي از اين تمهيدات موفق، “بنادر خشك” هستند.

تعريف لجستيك

«لجستيك، آن بخشي از فرايند زنجيره­اي تداركات است كه انتقال و انبار كردن موثر و كاراي كالاها و خدمات و اطلاعات مربوطه را به منظور برآورده كردن نياز مصرف كننده از مبدا به مقصد، برنامه­ريزي، اجرا و كنترل ميكند.»

با توجه به تعريف فوق و اهداف عمده­ي لجستيك كه شامل واكنش سريع، حداقل­سازي نوسا نها، حداقل سازي موجودي انبار، ادغام محموله ها، كيفيت، و ارايه پشتيباني براي دوره­ي عمر محصول است، نقش مهم بنادر خشك در زنجيره تداركات مشخص مي شود.

ضرورت و راه كار

عملكرد كانتينري بندر شهيد رجايي، به عنوان بزرگ ترين بندر كانتينري كشور، در سال 2009 میلادي از مرز دو ميليون و دويست تي­اي­يو فراتر رفت و رتبه­ي اين بندر را به پنجاه و يكمين بندر كانتينري دنيا ارتقا داد. با توجه به روند رشد سالهاي اخير اين بندر و روند تخميني آن از يك سو كه همراه با توسعه­ي فيزيكي پايانه ه­اي كانتينري بندر)مرحله اي اول با رقم سه ميليون تي اي يو كه به بهره برداري رسيده است و مرحله ي دوم،با ارقامي همچون 5 تا 6/5 ميليون تي اي يو،در حال اجرا است. ( مي باشد، موجب افزايش عمليات حمل و نقل داخلي كانتينري از سوييديگر مي شود.از آ نجا كه مدت زمان حضور كانتينرها در بندرشهيد رجايي، بالاتر از مقادير استاندارد است )درحدود 25 روز در مقابل 3 تا 5 روز استاندارد( و با توجه به ساختار همچنان سنتي حمل و نقل داخلي كانتينري كشور كه بيش از 90 درصد آن از مسير جاده­اي صورت مي گيرد و اغلب نيز به صورت يك سر خالي انجام مي­شود )هرچند كه آمار دقيقي در اين زمينه وجود ندارد.(و همچنين، با توجه به مصرف بالاي سوخت كه آلودگي­هاي زيست محيطي بيشتر و تراكم ترافيك جاده­اي و تصادفات را موجب مي­گردد،يكي از را هكارهاي موجود در اين زمينه كه داراي تجربيات موفقيت آميز در بعضي از كشورها است،ايجاد بنادر خشك يا بنادر داخلي لجستيك (Inland Logistics Port)است.

مفهوم و معناي بندر خشك

مهمترين مشكلي كه امروزه بنادر ساحلي به علت رشد سريع استفاده از كانتينر در حمل ونقل دريايي با آن روبه رو هستند، فقدان فضاي كافي به منظور انبارسازي و همچنين، عدم دسترسي مطلوب به مقاصد كالا به علت استفاده از شيوه­هاي سنتي انتقال كالا است. شيوه­هاي سنتي انتقال كالا از بنادر، تاكنون به اين شكل بوده اند كه جريان انتقال كالا در بين بنادر و مقاصد مختلف كالا، در تعداد زيادي جاده و چند خط راه آهن منتهي به بنادر وجود داشته است.

 از يك سو و رشد قابل توجه كشتي­هاي بسيار بزرگ حامل كانتينر از سوي ديگر، باعث  افزايش قابل توجه ميزان كالا در بنادر و در نتيجه به وجود آمدن ترافيك در بنادر و مسيرهاي منتهي به بنادر و همچنين، كمبود فضاي مناسب به منظور تخليه، بارگيري و انبارسازي كانتينرها شده است. توسعه­ي كارخانجات، صنايع جديد و افزايش ميزان عرضه و تقاضاي كالاي مرتبط با حمل ونقل دريايي، موجب نياز به گسترش بندر و مسيرهاي انتقال كالا به بنادر مي­شود، كه اين امر خود افزايش ترافيك كالا و كاهش فضا را فراهم مي­آورد و در نتيجه لزوم نوسازي بنادر و ساختار دسترسي به پس كرانه احساس مي­شود. بر اساس تحقيقات انجام گرفته، يك پايانه­ي جديد و ايده آل، علاوه بر خصوصيات فيزيكي مناسب، بايد داراي سازمان­دهي مناسب در ارايه­ي خدمات مختلف و هماهنگ با خصوصيات فيزيكي آن باشد. خصوصيات فيزيكي يك پايانه جديد ممكن است در وضعيت هاي مختلفي مورد بررسي قرار گيرد كه وابسته به ارزش زمين، نزديكي به بندر يا مراكز اصلي توليد و جذب كالا، موقعيت قرارگيري نسبت به زيرساخت­هاي ريلي و همچنين، ميزان دسترسي به شبكه­ي بزرگ راهي است. اين ديدگاه كل نگر و توسعه­ي استراتژيك پايانه­هاي تركيبي، دلالت بر مفهوم جديدي با عنوان« بندر خشك » دارند كه نمونه­اي از تعريف آن، به شرح زيرا ست: «بندر خشك، يك پايانه­ي تركيبي در پس كرانه است كه به يك يا چند بندر ساحلي، با استفاده از يك شيوه­ي حمل و نقلي با ظرفيت بالا )معمولا قطارهاي برنامه­اي( متصل است. تجهيزات لازم و كافي براي رويارويي با ترافيك ناشي از چندين شيوه حمل­ونقل، اعم از جاده اي، ريلي و هوايي در آن در نظر گرفته شده اند و مشتريان مي توانند كالاهايشان را با استفاده از شيوه­هاي مختلف به آن ارسال كنند و يا از آن تحويل گيرند».

تعريف ديگري كه از سوي UNCTAD ارايه شده است، به صورت زير است:

« بنادر خشك در نقاط داخلي كشور نسبت به بنادر ساحلي قرار دارند ولیكن داراي ارتباط مستقيم با بندر و يا بنادر ساحلي هستند و در زمينه­ي جابه­جايي بين­المللي كالاها در ارتباط با مقاصد كالاهاي وارداتي و يا مبادي كالاهاي صادراتي مي­باشند. بنادر خشك در كشورهاي داراي ساحل و همچنين محصور در خشكي، به كار گرفته مي شوند ولكين در تمامي آنها شيوه هاي حمل و نقل زميني، موجب دسترسي آ نها به بنادر ساحلي مي شود».

علاوه بر خدمات پايه­ای كه پايانه­هاي سنتي كالا در پس كرانه ارايه مي دهند، خدماتي نظير:

انبارسازي كالا، نگهداري از كانتينرهاي خالي، تعميرات كانتينر، امور گمركي و ترخيص و پشتيباني كالا نيز، در بنادر خشك ارايه مي­شوند. ميزان دسترسي به بندر خشك و همچنين، كيفيت واسط­هاي جاده­اي و ريلي، ميزان عملكرد يك پايانه را مشخص مي سازند. در نتيجه، اين امر بسيار مهم است كه حمل ونقل قابل اطمينان و برنامه­ريزي شده ميان بندر ساحلي و بندر خشك وجود داشته باشد.

اهداف اجراي بنادر خشك

مهمترين اهداف اجراي بنادر خشك را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:

• افزايش خدمات بندر در يك منطقه داخلي كشور،
• كاهش تقاضاي نياز به استفاده از اراضي حاشيه ي ساحل،
• افزايش كارايي حمل ونقل،
• بهبود وضعيت زيرساخت هاي مرتبط با حمل ونقل،
• بهبود وضعيت مالي و اقتصادي،
• افزايش سرمايه­گذاري مستقيم كشورهاي خارجي،
• تسريع توسعه­ي اقتصادي و يكپارچه سازي لجستیكي مناطق داخلي كشور،
• بهبود فرايند توسعه­ي پايدار،
• كاهش آثار زيست محيطي.

تاثيرات اجراي بنادر خشك

مهمترين مزايایي که از اجراي بنادر خشك حاصل می­شوند را می­توان در

عبارات زیر برشمرد:

• كاهش كلي هزينه­هاي حمل ونقل،
• ترغيب به استفاده از راه آهن به جاي استفاده از جاده و در نتیجه

كاهش خسارت به محیط زیست،

• تقويت وضعيت بنادر در زنجيره­هاي حمل­ونقل،
• تقويت را هكارهاي تركيبي حمل­ونقل،
• افزايش جريانهاي كالا،
• كاربري بهينه از ظرفيت­هاي موجود،
• كاهش نياز به خريد اراضي گران­قيمت در نواحي شهري حاشيه­ي

 بندري،

• احتمال كاهش قابل توجه گــره­هاي تــرافیكي در مــعابر شهري و

 دروازه­اي، به علت انتقال شيوه­ي حمل ونقل جاده­اي به ريلي،

• كاهش مشكلات محيط زيست در شهرهاي ساحلي،
• يكپارچگي محوطه­هاي بندري با شهرها،
• بهبود در جريان ثبت داده­ها و جمع­آوري آمار و اطلاعات،
• افزايش قابليت برنامه­ريزي و زما نبندي ارسال و حمل كالا،
• توسعه­ي نواحي داخلي كشور و ايجاد فرصت­هاي مختلف شغلي، به­ويژه در كشورهاي توسعه نيافته،
• احتمال افزايش سرعت مراحل گمركي براي كالاهاي حمل شده به وسيله­ي احداث بنادر خشك مجهز به خدمات گمركي.

بازارهاي جذب و توليد كالا

ايران، داراي موقعيت مناسبي از نظر دسترسي به بازارهاي مختلف است كه توسعه­ي بنادر خشك و در پي آن، افزايش مقادير كالاهاي ترانزيتي، تحت ساختار منسجم تر را توجيه مي­نمايد. جمعيت و وسعت ايران خود به عنوان بازار مناسبي در زمينه خدمات بنادر خشك، بدون توجه به كشورهاي همسايه و منطقه تلقي مي­شود. ايران، در مجاورت 8 كشور از مجموع 30

كشور محصور در خشكي قرار دارد )افغانستان، ارمنستان، ازبكستان، آذربايجان، تاجیكستان، تركمنستان، قرقيزستان و قزاقستان ( و رونق بازار اغلب آ نها معطوف به صادرات مواد خام است، كه مي­تواند از كريدورهاي ايران انجام گيرد و بنادر خشك، مي­توانند نقش واسطه­اي پررنگ در انجام اين فرايند بر عهده داشته باشند. علاوه بر آ نها، روسيه و حتي كشورهاي

شمال اروپا نيز مي­توانند به عنوان بازارهاي بالقوه­ي توسعه­ي حمل و نقل و لجستيك كشور به طور عام و بنادر خشك به طور خاص مد نظر قرار گيرند. وضعيت استراتژيك و موقعيت مهم لجستيك ايران، قابل مقايسه با كشورهاي جنوبي خليج فارس )به ويژه امارات متحده­ي عربي و عمان) است كه به رغم فقدان بازارهاي گسترده­اي همچون ايران، داراي بنادري با عملكرد به مراتب بهتر از ايران هستند.

امروزه، همچنان تردد اكثر كالاها در دنيا به وسيله­ي حمل­ونقل دريايي انجام مي گيرد. از سويي ديگر، استفاده از كانتينر نيز، در كل دنيا افزايش قابل توجه­ايي يافته است. همچنين، با توسعه­ي بنادر و قابليت پهلوگيري كشتي­هاي بزرگ حامل كانتينر، حجم قابل اعتنايي از كالا به بنادر سرازير مي­شود. مفهوم بنادر خشك كه با توجه به اهداف انتخاب و مزاياي مختلف آن، راه كار مناسبي در رويارويي با مشكلات ناشي از تراكم ترافيك بنادر و همچنين ارايه­ي ساير خدمات بندر در خارج از آن به حساب مي­آيد، گزينه­ي قابل قبولي به منظور ارتقاي سطح حمل­ونقل دريايي كشور، در مقايسه با كشورهاي همسايه است و از سويي ديگر، موجب توسعه و سرمايه­گذاري در بخش حمل­ونقل ريلي خواهد شد. مزاياي ديگر آن، نظير: تاثيرات زيست محيطي نيز، مفيد فايده خواهد بود. اصولاً ايجاد بنادر خشك، به كاهش فاصله­ي موجود در بين شيوه­هاي حمل­ونقل جاده­اي و ريلي منجر مي­شود. بنادر خشك، نقش مهمي در توسعه­ي لجستيك، حمل­ونقل كالا و منطقه­ي قرارگيري آن ايفا مي­كند.

اگرچه ايجاد بندر خشك در پس كرانه­ي يك يا چندين بندر ساحلي مي­تواند مزاياي متعددي را براي فعالين مرتبط در پي داشته باشد، اما نبايد در زمينه­ي مزاياي آن اغراق شود؛ زيرا عملكرد آن وابسته به زيرساخت­هاي موجود، ساختارهاي سازماني، مقررات، ملزومات و وضعيت مشتريان و صاحبان كالا است. نكات مهمي كه در مسير اجرايي بنادر خشك در كشور مطرح هستند، شامل: تدوين مقررات جامع، انتخاب نوع مناسب از بنادر خشك، ارايه­ي خدمات رفاهي و تفريحي، مسايل مهم مرتبط با حمايت مسئولين و نهادهاي دولتي، مشاركت و سرمايه­گذاري بخش­هاي دولتي و خصوصي، هماهنگي در ميان نهادهاي مختلف در زمينه­ي سياستگذاري در ابعاد محلي، منطقه­اي و ملي، تهيه­ي بانكهاي آماري هماهنگ به منظور انجام فرايندهاي تصميم­گيري و مكانيابي، رفع مشكلات اداري و بوروكراسي، بازنگري مقررات موجود، حذف و بازنگري برخي و تصويب مقررات جديد مي­شود. بديهي است كه توجه به موارد ياد شده و اجرا نمودن آ نها موجب تسريع روند ايجاد بنادر خشك و همچنين، حمل­ونقل تركيبي در كشور خواهد شد.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا