محمد سپهر*

وضعیت فساد اقتصادی در ایران و راههای مبارزه با آن

محمد سپهر*

*عضو هیأت علمی گروه حسابداری و اقتصاد دانشگاه امام جواد(ع) یزد

                                                                

یکی از پارمترهای ارزیابی وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشورها، شاخص فساد اقتصادی می‏باشد. این نوع فساد، سوء استفاده از اعتماد مردم در جهت منافع شخصی است که معمولآ در قالب رشوه، اختلاس، تقلب، کلاهبرداری و اخاذی ظهور می کند. علل و پیامدهای بروز فساد در چهار دسته دلایل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اداری مورد بررسی قرار می گیرد که تحلیل و بررسی آنها در فرصتی دیگر ارائه می گردد.

هیچ کشوری نمی تواند ادعا نماید که عاری از هرگونه فساد اقتصادی است. اقتصاد ایران هم سالهاست با این پدیده شوم روبروست. انحصارات وسیع، ساختار رانتیر، سطح پایین کیفیت قوانین و عدم شفافیت گسترده موجب شده است که متأسفانه ایران در زمره کشورهای فاسد محسوب شود.

سازمان شفافیت بین الملل که سالانه وضعیت همه کشورها را از نظر سطح فساد بررسی می کند در گزارشهای خود، شاخص ادراک فساد (CPI) را برای اقتصاد ایران از سال 2003 تا کنون منتشر نموده است که روند آن در نمودار (1) ارائه شده است.

 

نمودار 1: روند سطح سلامت اقتصادی در ایران

 

مطابق داده­های سازمان شفافیت مربوط به سالهای 2014-2003 مشاهده می شود که بهترین وضعیت طی 12 سال اخیر مربوط به سال 2003 می باشد که شاخص CPI عدد 30 را نشان می دهد. پس از آن روند سلامت اقتصادی در ایران تا سال 2009 نزولی بوده است که در این سال با شاخص در سطح عدد 18 فاسدترین وضعیت برای ایران رقم می­خورد و رتبه ایران از نظر سلامت اقتصادی در جهان به رتبه 168 تنزل می­کند. پس از آن مجدداً روند فسادگریزی در ایران مثبت شد و در آخرین آمار ارائه شده در سال 2014 شاخص CPI عدد 27 را نشان می دهد و رتبه ایران به رتبه 136 بهبود یافته است.

وضعیت تطبیقی شاخص ادراک فساد (CPI) در ایران و کشورهای همسایه که از گزارش سازمان شفافیت بین الملل در سال 2014 استخراج گردیده در نمودار (2) ارائه شده است. بررسی داده های کشورهای همسایه مربوط به سال 2014 نشان می دهد که موقعیت ایران در منطقه از نظر فساد نامناسب است.

 

نمودار 2: مقایسه ایران و کشورهای همسایه از نظر سلامت اقتصادی در سال 2014

 

همانطور که در جدول (2) مشاهده می­شود در بین 12 همسایه اصلی ایران که داده های CPI آنها در دسترس بوده است فقط 3 کشور افغانستان، و عراق و تاجیکستان با CPIهای 12، 16 و 23 فاسدتر از ایران بوده است که به ترتیب رتبه های 172، 170 و 152 را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده اند. پاکترین همسایگان ایران، امارات و قطر بوده اند که با شاخص CPI به ترتیب 70 و 69 رتبه های 25 و 26 را در بین بیش از 180 کشور به دست آورده اند.

نتیجه گیری و پیشنهادات

فساد پدیده شومی است که تقریباً تمامی کشورها در سطوح مختلف با آن روبرو هستند. با توجه به آثار زیانبار فساد بر بخشهای مختلف اقتصادی لازم است هر کشور برای کاهش سطح این معضل تمهیداتی را بیندیشد. کنکاش در آمارهای سازمان شفافیت بین الملل نشان می دهد جایگاه ایران از نظر شاخص ادراک فساد نامناسب است. جهت بهبود وضعیت سلامت اقتصادی باید ضمن توجه به عوامل بروز فساد، راههایی را برای ممانعت از تحقق آنها در پیش گرفت و انرژی خود را بر محدود کردن علل مخرب فساد متمرکز نمود. موارد ذیل جهت کاهش سطح فساد در ایران قابل اجرا و مؤثر به نظر می رسد:

 1)     ایجاد جریان آزاد اطلاعات

شفاف سازی قوانین و آگاهی همه مردم از فرصتها و امکانات یکی از مهمترین موانع بروز فساد است. آزادی مطبوعات و رسانه ها اصلی ترین زیرساخت برای جریان آزاد اطلاعات می باشد. مطبوعات برای اینکه بتوانند فساد را کنترل کنند و ضمن آگاه سازی جامعه، مسئولین را رصد کنند باید آزاد باشند. مطالعات برونتی و ویدور (2003)، لیدرمن و دیگران (2001) و سانگ (2002) نشان می دهند که مطبوعات آزاد به طور مؤثری فساد را باز می دارد.

2)     کوچک سازی دولت و افزایش نقش بخش خصوصی

یک دولت بزرگ و ناکارآمد زمینه بروز فساد بیشتری نسبت به یک دولت کوچک و چابک دارد. واگذاری بخشهای غیر حاکمیتی به بخش خصوصی و گسترش خدمات دولتی بر پایه فناوری‏های نوین ارتباطی از قبیل شبکه دولت و دولت الکترونیک که موجب کاهش ارتباط رو در روی افراد می شود از احتمال وقوع فساد می­کاهد.

3)     استقلال دستگاه قضایی و نهادهای نظارتی

تا زمانی که قوه قضائیه مستقل است دادگاهها تعاملات فاسد قدرتمندان یک کشور را تهدید می کنند. سیستم قضایی و نظارتی با دوری از مسائل جناحی و سیاسی می تواند با تأکید بر مدت زمان لازم برای برخورد با مفسدین و هم تناسب شدت مجازات، بر میزان فساد مؤثر واقع شود. رسیدگی به موقع به پرونده مفسدین و اعمال مجازات مناسب بدون نگاه به جایگاه و مقام فرد، عاملی اثرگذار بر جلوگیری از وقوع فساد می باشد.

4)     حذف برخی محدودیتها و ساده سازی قوانین

هر چه اقتصادی دولتی تر باشد با رانت و عدم شفافیت گسترده تری نیز همراه است. لذا از یک طرف حذف برخی محدودیتهای غیر منطقی حاکم بر مناسبات اقتصادی در بخشهای گمرکی، بازرگانی، فضای کسب و کار و بخش بانکی و از طرف دیگر ساده سازی و شفاف سازی قوانین و مقررات حاکم بر سازمانها و نهادهای مختلف اقتصادی و اداری کشور و همچنین تصویب قوانین نظارتی کارآمد می تواند موجب رفع زمینه های فساد آفرین باشد.

5)     بهبود وضعیت حقوق و دستمزد

فقر و عدم تأمین مالی زندگی افراد یکی از زمینه های بروز فساد است. لذا هر آنچه موجب افزایش درآمد ملی سرانه، تقویت رشد و خصوصاً بهبود دریافتی کارکنان دولت گردد مانعی برای پیدایش فساد خواهد بود. برخی مطالعات نشان می دهد که حقوق پایین، مستخدمین دولتی را وادار به تکمیل کردن درآمدشان از طرق نامشروع می کند.

6)     مشارکت بیشتر مردم در ساختار قدرت سیاسی

تقویت ساختار دموکراتیک نظام سیاسی از طریق حضور و افزایش نقش مردم و متخصصین در اداره امور به ارتقاء سلامت اقتصادی منجر می شود. در این زمینه نقش احزاب اهمیت قابل توجهی دارد که متأسفانه در کشور ما مغفول مانده است. حمایت از احزاب سیاسی و بهبود وضعیت ساختاری آنها موجب نظارت مردمی بر عملکرد صاحبان قدرت می شود و احتمال وقوع فساد را کاهش می دهد.

7)     اولویت قرار دادن مبارزه با فسادهای کلان

مبارزه مؤثر با فسادهای کلان موجب کاهش بروز فساد در سطوح خرد می گردد.

8)     احیای اخلاق

فرهنگ سازی و تعمیق ارزشهای اخلاقی در جوامع مانعی برای بروز بسیاری از انحرافات از جمله فساد است. برنامه ریزی کارآمد متولیان فرهنگ کشور و تلاش سازمانها و نهادهای دولتی جهت آموزشهای فرهنگی ضمن خدمت به کارکنان خود می تواند در این زمینه مژثر واقع شود.

همانطور که مشاهده می­شود هر کدام از راهکارهای فوق به نوعی بر سطح فساد موثر است. لیکن جهت مبارزه جدی با این پدیده باید یک بسته سیاستی که شامل اکثر این راهکارها باشد تنظیم و اجرا گردد.

 

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا