برجسته‌ترین خدمت مرحوم صدوقی، بنیانگذاری کتابخانة عظیم و منحصر به فرد شخصی او است که با علاقه‌مندی و پشتکار توانسته بود صدها نسخة خطّی ارزنده را در گوشه و کنار ایران، به ویژه استان یزد فراهم آورد.

نقش فرهنگی مرحوم صدوقی

        «جناب حجّت الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ محمّد علی صدوقی یزدی، امام جمعه محترم یزد، از خاندان پر سابقه منسوب به محدّث بزرگوار، شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه قمی (381ق) است و همواره با علوم و دانش‌های اسلام سر و کار داشته‌اند».[2]

حجّت‌الاسلام و المسلمین صدوقی، از روحانیون علاقه‌مند به مباحث فرهنگی بود. وی به غیر از شرکت مستمر و علاقه‌مندانه در جلسات شورای فرهنگ عمومی استان یزد که به ریاست خود او تشکیل می‌شد و پیوسته رهنمودهای سودمند و راهگشایانه‌ای داشت و همین حضور مستمر و سامان‌مند وی در این جلسات، باعث شده بود که شورای فرهنگ عمومی استان یزد، همواره در جایگاه برتر شوراهای کشور قرار گیرد.

از جمله خدمات ماندگار مرحوم صدوقی در این شورا، پیشگامی چاپ کتاب ارزنده و مستند «فرهنگ عامة اردکان» اثر دکتر سید محمود طباطبایی اردکانی بود که پس از چاپ این کتاب و بازتاب خوبی که بین مجامع علمی و فرهنگی و اصحاب قلم داشت، باعث شد دیگر شوراهای فرهنگ عمومی استان‌های کشور موظّف شوند به مقولة فرهنگ بومی و عامیانه، بهایی بیشتر بدهند و چاپ این گونه کتاب‌ها و انجام این‌گونه پژوهش‌ها در دستور کار آنان قرار گیرد.

به یاد ماندنی‌ترین اقدام وی به هنگام تصویب طرح این جانب با عنوان «دانشنامه یزد»[3] در شورای فرهنگ عمومی استان یزد به تاریخ 23/8/1377 بود که وی علاوه بر استقبال خوب و شایسته از این طرح ملّی و استانی، تأکید نموده بود که حاضر است که ساختمان مجهّزی را هم برای پیشبرد کار تدوین دانشنامه و استقرار پژوهشگران، در اختیار هیئت علمی دانشنامه یزد بگذارد. حیف که این طرح، با وجود معرّفی هیئت علمی قوی و کارآمد و برگزاری چندین جلسة سودمند و کارگشا با حضور استاندار وقت یزد، آقای مهندس حمیدکلانتری، در چارچوب مقرّرات اداری و برخی ندانم کاری‌ها تاکنون به سرانجامی خوش نرسیده و شاید روزی نگارنده بتواند در محیطی مساعدتر و به همراهی همان هیئت علمی و پشتیبانی مدیران علاقه‌مند استان یزد، آن را به سر منزل مقصود برساند، بگذریم.

مرحوم صدوقی در بیشتر همایش‌های فرهنگی، ادبی، هنری و پژوهشی حضور می‌یافت، همایش‌هایی که گاه مسئولان مربوطة آن، حضوری کمرنگ داشتند و از جمله در دو نشست پژوهشگران استان یزد که به همت سازمان اسناد ملّی یزد برگزار شد و با وجود اینکه مدیران وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر سازمان‌های پژوهشی و علمی استان یزد، شرکت نکرده بودند، او از آغاز تا پایان نشست و مشتاقانه به درد دل اصحاب فرهنگ و بینش گوش فراداد.

چراغ پنهان

 برجسته‌ترین خدمت مرحوم صدوقی، بنیانگذاری کتابخانة عظیم و منحصر به فرد شخصی او است که با علاقه‌مندی و پشتکار توانسته بود صدها نسخة خطّی ارزنده را در گوشه و کنار ایران، به ویژه استان یزد فراهم آورد و از خروج سرمایه‌های عظیم فرهنگی، هنری و ملّی از ایران، پیشگیری کند. سرمایه‌ای که هر چند گاه یک بار به وسیله دلّالان، راهی کشورهای حاشیة خلیج‌فارس و برخی کشورهای غربی شده و گنجینه‌های آنان را آبرویی دو چندان می‌بخشد.

نگارنده که نزدیک به سی سال است در عرصة پژوهش گام می‌زند و کم و بیش از کمّ و کیف آثار خطّی ایران به ویژه در یزد آگاه است، می‌داند که این شهر کویری به دلیل خشکی هوا و رطوبت کم، جزء بهترین شهرهای ایران در زمینۀ نگهداری نسخه‌های خطّی است و همین عامل، سبب‌ماندگاری هزاران نسخه در این دیار کهن شده است؛ دیاری که تاریخ چند هزار ساله را با خود همراه دارد، با دانشمندانی که آوازه‌شان در سراسر ایران پیچیده است.

      اگر زمانی به همّت مرحوم حجّت الاسلام وزیری، کتابخانة وزیری بنیان شد و بیش از چهار هزار نسخة خطّی را در گنجینه خود نگه داشت، در این زمان با همّت برخی علاقه‌مندان و بزرگان از خروج ده‌ها نسخة خطّی از این دیار جلوگیری شده است، هرچند هنوز هم بسیاری از نسخه‌ها راهی بازارهای ایران و جهان می‌شود و این به واسطۀ عدم سرمایۀ لازم برای خرید نسخه‌ها توسّط کتابخانه‌های استان یزد، به ویژه سازمان اسناد و کتابخانة ملّی استان یزد است.

در این سالیان، افرادی همچون آقایان: میرزا محمّد کاظمینی (بانی کتابخانه و موزة موقوفة کاظمینی) که تمامی آثار خریداری شده اعم از کتاب و سند را وقف بر آستان مقدّس امامزاده جعفر(ع) نمود، دکتر وحید ذوالفقاری، سید محمّد کاظم حیدری (بانی مجموعة فرهنگی امام جعفر صادق میبد) و چند تن پزشک نامی یزد، به ویژه حجّت‌الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمد علی صدوقی، موفّق به خرید صدها جلد از این کتاب‌ها شدند.

راه‌اندازی کتابخانة خطّی

 در سال 1383 با چاپ فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه صدوقی یزدی، پژوهشگران ایران، از وجود کتابخانه‌ای بزرگ، متشکّل از حدود ده هزار جلد کتاب چاپی[4] و چند صد جلد کتاب منحصر به فرد و نادر خطّی، با خبر شدند که به همّت مرحوم صدوقی در شهر تاریخی و کهن یزد، فراهم گشته است  و اکنون به همّت آقای حسینی اشکوری ـ که از فهرست نگاران دانشمند و با تجربۀ ایران هستند و تا کنون فهرست‌های خطّی زیادی به قلم ایشان معرّفی و چاپ شده است ـ فهرستی از دویست نسخة ناب و نادر خطّی این کتابخانه، گردآوری و چاپ شده است که پژوهندگان و هنرمندان را بیش از پیش با ارزش این مجموعه آشنا می‌کند.

آقای اشکوری در آغاز این کتاب آورده است:

«حضرت آقای صدوقی، طبعأ به کتاب و کتابخانه علاقه دارند و کتابخانة شخصی وی حدود ده هزار کتاب چاپی را در بر می‌گیرد که برخی بسیار نفیس و ارزنده هستند و به روش موضوعی (دیوئی) تنظیم شده‌اند. در این کتابخانه نسخه‌های دست‌نویس و نفیسی نیز گرد آمده که در بخشی خاص قرار گرفته و در حال گسترش است و تدریجأ نسخه‌های دیگری خریداری می‌کنند».[5]

فهرست نام‌برده، همچون دیگر فهرست‌های خطّی، در دو بخش سامان یافته و نویسنده اطّلاعات کتاب‌شناختی و نسخه‌شناسی کتاب‌ها را درج کرده است و برای تکمیل سود‌رسانی آن، عکسی از نسخه‌های نفیس، تزئینی و گرانبهای آن را آورده تا « نمایانگر فرآورده‌های هنری کشورمان باشد و برای هنردوستان، الگویی فنّی».[6]

تا آنجا که نگارندۀ این سطور آگاهی دارد، مرحوم صدوقی سال‌ها با شوق در راه گردآوری آن کوشید و به دارندگان و فروشندگان نسخه‌های خطّی در سراسر استان یزد، سفارش می‌نمود که حتمأ نسخه‌های خوب، ارزنده و نفیس خود را به وی ارائه کنند.

چنان‌که اشاره شد، مرحوم صدوقی با این کار خود از خروج ده‌ها نسخة والاگهر و ارزشمند که حاصل دانش و بینش و هنر نویسندگان، کاتبان، هنرمندان، نسخه‌پردازان، مذهبیان و خوشنویسان یزدی است، از دیار ماندگار یزد پیشگیری می‌کرد.

آقای اشکوری بدون هیچ‌گونه توضیحی اشاره کرده که فهرست دویست نسخه را در این کتاب جای داده است؛ خوب می‌بود مولّف، ابتدا آماری از نسخه‌های خطی این کتابخانه را به دست می‌داد، سپس بیان می‌کرد که این تعداد به دلایل زیر برگزیده و معرّفی شده است. به هرحال فهرست نام‌برده که نه به ترتیب سنواتی و نه الفبایی است، حاوی مشخّصات فنّی و کتاب‌شناسی دویست نسخة نادر موجود در این کتابخانه است که گردآورنده پس از شناسایی و چاپ صفحات آغاز و انجام کتاب، در پایان کتاب نیز تصاویر رنگی نفیس‌ترین نسخه‌ها را درج کرده است.

اهمیّت نسخه‌ها

 با بررسی نسخه‌های خطّی این فهرست، دیده می‌شود که چه مقدار از آثار نویسندگان و سخنوران یزدی در آنجا نگه‌داری می‌شود؛ آثاری همچون:

دیوان حیران یزدی، تیمور نامه اثر شرف الدّین علی یزدی؛ الانوار الجوادیّه اثر شیخ محمّد هادی بن عبدالرّحیم یزدی و حاشیه حاشیه یزدی بر تهذیب المنطق اثر میرزا علیرضا.

یا چه تعداد اثر از کاتبان یزدی است؛ مانند:

محمّد تقی بن محمّد زمان یزدی (کاتب الوافی)؛ عبدالحسین بن محمّد یزدی (الانوار الجوادیّه)؛ عبدالرزّاق بن اکبر عزّآبادی (نورالعیون)؛ محمّد علیّ بن محمّد باقر حسینی (حاشیه تهذیب المنطق) و مثلأ در حاشیة نسخة آتشکدۀ آذر، یادداشتی از سید مجدالدّین تفتی دربارۀ واقعه سیل عظیم درسانیج و علی آباد پیشکوه یزد به تاریخ 11 ذی حجه 1375 ق ثبت شده است.[7]

از بررسی تصاویر پایانی کتاب، به هنری‌ترین آثار پی برده می‌شود؛ آثاری مانند:

گلشن راز شبستری؛ سبحة‌الابرار جامی؛ دیوان حافظ؛ مثنوی مولوی (شش دفتر)؛ دیوان صائب تبریزی؛ مجالس المؤمنین شوشتری؛ آتشکدۀ آذر بیگدلی؛ تاریخ جهانگشای جوینی؛ انجمن خاقان گروسی؛ کلّیات سعدی؛ روضة الصفای میر خواند؛ یوسف و زلیخای جامی؛ خمسۀ نظامی گنجوی؛ گلستان سعدی؛ تیمورنامه شرف الدین علی یزدی و دیوان انوری.

امّید که با یاری خانوادۀ مرحوم صدوقی و همکاری مجمع ذخائر اسلامی، فهرست کامل نسخه‌های خطّی این کتابخانه در دسترس پژوهندگان قرار گیرد تا ارزش و قدر گرد آورندۀ این مجموعه، بیش از پیش شناخته شود و با انتشار اطّلاعات نسخه‌ها، برگ‌های زرّین دیگری از تاریخ فرهنگ و ادب و هنر ایران به ویژه یزد، در پیش روی مشتاقان گذاشته شود.

پیام بهارستان شماره 17

[1]. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه صدوقی یزدی، حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة صدوقی یزدی، قم؛ مجمع ذخائراسلامی،1383. (182 صفحه، مصوّر، رنگی).

[2] . همان، مقدمه، ص5 .

[3] . این طرح در سال 1376 به استاندار یزد و شورای فرهنگ عمومی استان یزد ارائه شده بود.

[4] . مرحوم صدوقی، هر ساله چند روزی به نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران می‌رفت و خود اقدام به خرید کتاب‌های مورد نیاز و علاقه‌اش می‌کرد، هرچند در نمایشگاه استانی کتاب در شهر یزد هم حضوری پر رنگ داشت.

[5] . همان، مقدمه، ص 5 .

[6] . همان، ص6 .

[7] . همان، ص 95.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا